«Ukrayina Qırım aqqında aytmasa, kim aytacaq?» İlmi Umerov – Alâskadaki muzakereler, Qırım içün stsenariyler ve onıñ insanları aqqında

Ukrayina ve Rusiye arasında cenk muzakerelerinde işğal etilgen Qırımnıñ rolü ne, cenk areketleri Qırım yarımadasına nasıl tesir ete ve muzakere esnaslarınıñ çeşit stsenariy aqibetleri ne ola bile? Qırımtatar Milliy Meclis reisiniñ muavini, sabıq siyasiy mabüs İlmi Umerov bu suallerge Qırım.Aqiqatnıñ intervyüsında cevap bere.

Avgustnıñ 15-nde Alâskada ABD prezidenti Donald Trump ve Rusiye prezidenti Vladimir Putinniñ körüşüvi keçirilmeli, olar Ukrayina ve Rusiye arasında cenk areketlerini toqtatuv imkânları ve variantlarını muzakere etmege isteyler. Çetel kütleviy haber vastaları bu sammitte muzakere etilmesi mümkün olğan farqlı stsenariyler aqqında haber ete. Olarnıñ versiyasına köre, olacaq körüşüvde eki memleketniñ liderleri Rusiye işğal etken dört Ukrayina vilâyetiniñ taqdirini muzakere ete bile. Amma işğal etilgen Qırım aqqında bir şey aytılmay. Bu ne demek ve Qırım yarımadası içün nasıl bir emiyeti bar, oquñız.

«Cenk vaqtında Qırım aqqında az aytamız»

– Alâskada Putin ve Trumpnıñ körüşüvi ögüne çetel matbuatında Ukrayina ve Rusiye arasında ola bilecek «topraq deñişüvi» aqqında malümat peyda oldı. Trump «cebe çizgisini» diplomatik yolnen deñiştirmek niyeti aqqında ayta. Amma bu laflarda Qırım qavuslar tışında qala. Ne içün Rusiye işğal etken Ukrayina topraqlarından biri olaraq aytılmay?

– Bu bizim içün birinci ve esas sual. Çünki bu Alda Qırım, ve hususan qırımtatar halqı, kelecek basamaqqa çekile. Qırımtatarlarnıñ Qırımı olmasa, qırımtatar halqı Dünyadan yoq olur.

Qırımda Oraza bayramı, arhiv fotoresimi

Halq Qırım tışında saqlanmay. Qırımtatarlar içün bu eñ büyük telüke. Ukrayinanı aytsaq, onı Qırımsız qaldırsalar, onıñ bir parça toprağı mıtlaqa alına. Putin meseleni bu şekilde köstere, Qırım – qavuslar tışında ve «mesele çezildi» dey. Çezilmedi. Mence, Ukrayina ve Rusiye arasında cenknen bağlı subetlerde Qırım aqqında az aytıla.

– Ne aytmağa isteysiñiz?

– Rusiye vekilleri bir muzakere keçirse, olar Qırımnı daima qavuslar tışında qaldıralar. Herson, Zaporijjâ, Lugansk ve Donetsk vilâyetleri aqqında aytalar, Qırım ise artıq «Rusiye sanki». Böyle allarda bizim Ukrayina diplomatlarımız bir-de-bir mevzu aqqında laf etmemeli, tek cenk reineleri ve gumanitar meseleler istisna olmalı. Qoparılğan bir kilometr topraq olsa bile, mustaqil Ukrayina olamaz. Bu aqta Rusiye tarafınen er angi seviyede körüşken er kes unutmamalı. Ukrayina topraq bütünliginiñ ğayrıdan tiklenmesi – birinci vazife. Qırım Ukrayina kontroli altına qaytarılmalı. Başqa variant yoq. Ukrayina akimiyeti bu aqta aytmasa, kim aytacaq?

Aqmescittw «Qırım Rusiyenen daima qalacaq!» reklaması, arhiv fotoresimi

– Ukrayina ve Rusiye arasında cenkni bitirüvniñ çeşit stsenariyleri Qırımdaki vaziyetke nasıl tesir etecek, siziñ fikiriñizce?

– Ukrayina Rusiyeni cenk yolunen yeñse, tek o vaqıt Qırım Ukrayina kontroline qaytar. Diplomatik yollar qalmağan, dep tüşünem, ve iç biri, kim ne qadar kilometr saymasa da, cebede qayda ilerilegenine baqmadan da, netice ketirmeycektir. Bu tek söz oyunı ola. Qırım tek Rusiyeni cenkte yeñüv vaziyetinde qala, diger allarda çette qala.

«Özüni işğalde sayğanlar şimdi de işğalde qala»

– Qırımda cenk muzakerelerini taqip etelermi? Nasıl cevap bereler?

– Ebet, taqip eteler. Qırımda subetleşkenlerim fikrini deñiştirmedi. 2015-2016 seneleri Qırımda blackout vaqtında populâr olğan lâtife aqlıma kele: «Qırımda ışıq barmı? – Allahqa şükür, yoq». Vaziyet şimdi de tahminen aynı.

– Bu sualni berem, çünki Qırım Rusiye tarafından qanunsız ilhaq etilgen 11 yıl devamında çeşit seviyelerde aynı sual yanğıray: anda Ukrayina qaytacağını beklegenler qaldımı? Nasıl cevap berer ediñiz?

– Ebet, qaldı. Bazıları tüşüngeninden daa çoq. İnsanlar işğalde qapala, açıq aytmağa, izaatlamağa ve faaliyet köstermege qorqa. Qırımda bular telükeli. Ve rusiyeliler çetelge barğanda yanına «doğru qırımtatarlarnı» alıp, yahşı yaşağanlarını köstere. Amma kene de Qırımda insanlar fikrini deñiştirmey: özüni işğalde sayğanlar şimdi de işğalde qala.

İşaretsiz Rusiye arbiyleri Qırımda, 2014 senesi mart ayı

– Ukrayina prezidetiniñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki temsilciligi ve Ukrayina aq qorçalayıcılarınıñ fikirince, 11 yıl içinde Rusiye Qırım yarımadasına tahminen million rusiyelini avuştırdı. Sizce, maqsadları ne?

– Rusiye bu cenkte – Ukrayina, Amerika, memleketler birligi ya da başqa birisi tarafından yeñilmese – Qırımnı bermez. Demografik köstergiçlerni eyiliştirmek içün anda öz adamlarını yerleştire. Devletçilik istegenler daa az olsun der. 2014 senesine qadar Qırımda eki millionlıq eali olğada qırımtatarlar 13,7% teşkil ete edi. Buña million kişini qoşsaq, bu raqam 8-9% ola.

Qırımğa bir million insannı avuştırğanlar. Olarğa «para bergenler», yerleşmek içün bütün şaraitlerni yaratqanlar. Bu vaziyette şunı hatırlayım, biz – qırımtatarlar – sürgünlikten Qırımğa qaytqan edik: er bir topraq parçası ne qadar da zor berildi, akimiyetten ne qadar da çoq zıddiyet kördik.

«Aqlı yerinde olğan çoqusı insan cenkke dayanmağa azır»

– Sizce, Rusiyeniñ Ukrayinağa qarşı büyük cenki vaqtında qaç qırımtatarı Qırımnı terk etti? Qırımtatarlarnıñ milliy lideri Mustafa Cemilev yarımadadan ketken 50 biñ kişi aqqında aytqan edi.

– Tahminen o qadar – 40-50 biñ insan. Amma bu tek tahminen. Qırımtatar halqı içün bu raqam pek büyük. Bunıñ neticesinde Avropada beş-altı yañı qırımtatar diasporamız oldı ve endi olğanlar quvetleşti. Bu Türkiye, Poloniya, Almaniya, Belçika ve İngilterede körüne. Az sayıda qırımtatarı Amerika ve Avstraliyağa ketti.

Ukrayinadan ketkenler, nümüneviy fotoresim

– İşğal bitse, Qırımğa qaytmağa niyetleri barmı? Yoqsa Qırım bu insanlarnı coydımı?

– Laf etseñ, episi qaytacağını ayta. Başqa bir cevap eşitmedim. Amma nasıl olur tek tahmin etmek mümkün. Çünki işğal yevam ete, er kesniñ yaşayışında belli şaraitler peyda ola. Qırımdan esasen genç ve faal insanlarnıñ ketkeni yaramay oldı.

– Qırımda qalğanlar aqqında laf eteyik. Olar Ukrayina Silâlı quvetleriniñ Rusiye arbiy obyektlerine ücümleri şaraitlerinde yaşay ve bunı az-çoq is ete. Qırımda buña ne deyler?

– Raketalarnı aytsaq, insanlar olarğa bir şey kelmesin dep qorqa. Amma tanış, dost, on yıllarnen tanığan insanlarnen laf etseñ, episi ayta: «Ne kerek olsa – yapıñız». Aqlı yerinde olğan çoqusı insan Qırım işğalden qurtarılır dep dayanmağa azır. Qırımda Ukrayinanıñ qaytmasına qarşı çıqqanını açıq aytqan bir insannı bile tanımayım. Böyle bir şey eşitmedim.

Aqyarda uçucısız ücüminden soñ tuman, 2023 senesi aprelniñ 29-ı

– Rusiyeniñ Ukrayinağa qarşı büyük istilâsı vaqtında Qırım yarımadasında cenkke qarşı narazılıqlar faalleşti. Qırımlılar cenkke qarşı yazuvlı şiarlarınen bir kişilik narazılıq aktsiyalarına çıqa, internette, iş ve cemaat naqliyatında cenkke qarşı olğanlarını faal sürette bildire. Bu sebepten Rusiye akimiyeti olarnı taqip ete. Amma bu narazılıqlar kene de bitmey. Sizce, 11 yıldan berli Rusiye şaraitlerinde yaşağan qırımlılar ne içün alâ daa narazılıq bildire?

– Bir taraftan, Rusiye propagandası tolusınen çalışmay. Diger taraftan, Qırım işğaline razı olamağan qırımlılar baqışlarına sadıq qala. Amma özüni daa bütünley köstermegen menfiy bir şey bar. Qırımda Rusiye işğali yıllarında Rusiye rejimi vaqtında oquğan ve mektepni bitirgen ve Ukrayinanı hatırlamağan nesil ösip çıqtı. Rusiyeniñ mefküreviy ceetten Qırımdaki bu ealige tesiri şimdilik belli olmay. Amma belli olıp başlasa, qorqunç olur. Şimdi olar aliy oquv yurtlarına ya da Rusiye ordusına baracaq ve Rusiyeni sevgen ve Ukrayina aqqında bir şey bilmegen mütehassıslar çıqacaq.

Aqmescitte graffiti, arhiv fotoresimi

Bu esnas beterleşmesin ve böyle insanlarnıñ sayısı artmasın dep, Qırımnı işğalden qurtaruv meselesi sozulmamalı. Lâkin Trump Ukrayinadaki cenkniñ neticelerinden mesüliyet alıp, bunı añlap olurmı bilmeyim.

– İlhaq devam etse, Qırımda nasıl stsenariyler köresiñiz?

– Eñ büyük telüke – qırımtatar halqınıñ yoq olması. Bu vaziyette tek diasporalarımız qalacaq, qalğanları ise bu Rusiye delihanesinde qalacaq. Başqa bir söz tapalmayım.

«Ayat telükesi olmasa, Qırımdan iç bir şekilde ketmemek kerek»

– Qırımda 11 yılda fikirlerini deñiştirmegen ve işğal bitmesini beklegen çoq insan bar, dep aytasıñız. Metanetlerini nasıl saqlaylar ve Rusiye memuriy maşinasınıñ basqısı altında nasıl boysunmaylar?

– Yarın ne olacağını bilmeseñ, bir tevsiyede bulunmaq doğru degil. Ukrayina sıñırlarını ğayrıdan tiklemese, ne Qırım, ne de memleket eskisi kibi olmaycaq. Qırımda qalğan ve anda 11 yıl yaşağan insanlarğa bir şeyler tevsiye etmek zor.

Kyivge öz isteginen kelmegen bir insan olaraq şunı ayta bilem: ayat telükesi olmasa, Qırımdan iç bir şekilde ketmemek kerek. Amma Rusiye rejimi insanlarnıñ ayatları içün zaten telüke.

Babamdan başlap qorantamız, beş oğlanmız, balalarımız, torunlarımız, kelin ve kiyevlerimiz, – tahminen 50 kişimiz. Olardan tek üçümiz – men, qızım ve apayım – Qırımda yaşamaymız. Qalğanları Qırımda.

– Belli ki, Qırımnıñ Rusiye işğalinden zarar büyükligine qıymet kesmek zor. Amma kene de sorayım, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ qırımtatarlar 11 yıl devamında Rusiyede ne qadar zarar kördi bir malümatı barmı?

– Toplu bir malümat körmedim. Amma zararnıñ büyük olğanını ayta bilem: Rusiyeniñ insanlarnı evlerinden quvğanından başlap qırımtatarlarnıñ tarihını telükege oğratqan medeniy mirasnıñ yoq etilüvine qadar. Meselâ, Han sarayınıñ «restavratsiyası» neticesinde asırlarnen saqlanğan eşyalar yoq etildi. Evelden bu obyekt UNESCO qoruması altında edi. Şimdi artıq meraqlı olmaycaq, çünki hususiyetlerini coydı.

Bağçasaraydaki Han sarayı, arhiv fotoresimi

Rusiyege cenk içün strategik seviyede kerek olğan «Tavrida» yolunıñ quruluvı neticesinde Qırımdan emiyetli arheologik artefaktlar ve tarihiy degerlikler çıqarıldı. Qırım er angi müzeyni yaraştıra bilecek artefaktsız qaldı.

Bu tek eki misal, çoq şey aytmaq mümkün. Bugün Qırım aman-aman bütünley arbiy bazağa çevirildi. Sovet yıllarında bir şifahane sayılğan olsa, rus çar qorantası bile onı qırımtatar toprağı olaraq saya edi, Putin ve şimdiki Rusiye akimiyeti onı tek askeriyleştirilgen topraq olaraq köre, «batırılamağan uçaq gemisi».

Epimiz şunı añlamaq kerekmiz ki, Qırım işğaliniñ zararı kün-künden arta.